Czas pracy lekarzy, lekarzy dentystów w podmiotach leczniczych, a ich prawo do odpoczynku.
Jednym z głównych powodów aktualnych problemów systemu ochrony zdrowia w Polsce są notoryczne braki kadrowe. W tej sytuacji rozplanowanie dobowego czasu pracy oraz dyżurów medycznych często stanowi wyzwanie dla pracodawców wobec niewystarczającej liczby pracowników, jak też w związku z ich różnorodnym zatrudnieniem – na podstawie umów o pracę z klauzulą opt‑out, bez klauzuli opt‑out, czy na tzw. kontraktach.
Dla pracodawców korzystne są dłuższe okresy rozliczeniowe, dyżury medyczne w wymiarze 24 godzin, po których to następuje czas odpoczynku, lekarze z podpisaną klauzulą opt‑out, a najbardziej pożądani pracownicy, to ci którzy poza normalnymi godzinami pracy z umowy o pracę dyżurują na kontraktach. Jaka wówczas jest jakość usług medycznych? Lekarz, którego prawo do odpoczynku nie jest respektowane naraża się na dużo większe ryzyko błędu. Jednak jeśli można wierzyć sondażom około połowa lekarzy deklaruje pracę bez przerwy ponad 24 godziny. Czy przepisy na to zezwalają? Co z prawem do odpoczynku? Czy ograniczenia czasowe pracy odnoszą się do pracy tylko w danym szpitalu, czy dotyczą osób zatrudnionych w podmiocie leczniczym w oparciu o umowę cywilnoprawną? Jaki wpływ na prawo do odpoczynku ma podpisanie klauzuli opt‑out? Jak korzystnie interpretować prawo do odpoczynku przy dyżurach medycznych?
Problematyka wskazanych zagadnień uregulowana jest w ustawie z dnia 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (dalej u.dz.l.) oraz kodeksie pracy.
Normy czasu pracy
Szczególna regulacja w zakresie czasu pracy dotyczy ustalenia charakterystycznych tylko dla pracowników podmiotów leczniczych norm czasu pracy. Czas pracy lekarzy w przyjętym okresie rozliczeniowym, nie może przekraczać 7 godzin 35 minut na dobę i przeciętnie 37 godzin 55 minut na tydzień w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy. Należy zauważyć, że norma tygodniowa nie ma charakteru sztywnego, tylko przeciętny, zatem pracownik nie musi w każdym tygodniu przyjętego okresu rozliczeniowego przepracować dokładnie 37 godzin 55 minut. Pracownik może w jednym tygodniu pracować dłużej, w innym natomiast krócej, tak aby w przyjętym okresie rozliczeniowym wyszła średnia przepracowanych tygodniowo godzin równa 37 godzinom 55 minutom. W tym celu należy wyliczyć wymiar czasu pracy.
Okresy rozliczeniowe
Wyliczenie wymiaru czasu pracy pełni ważną funkcję, ponieważ pozwala określić, czy w danym okresie rozliczeniowym przepracowany czas mieści się w granicach określonych norm, czy też je przekracza. Zasadą dla pracowników zatrudnionych w podmiocie leczniczym jest okres rozliczeniowy, który nie może przekraczać 3 miesięcy (art. 93 ust. 4 u.dz.l.). W przypadkach wskazanych w ustawie o działalności leczniczej występują też okresy skrócone, tj. 14 dni, 1 miesiąc oraz dłuższe – 4 miesiące. Krótsze okresy rozliczeniowe są korzystniejsze dla pracownika, ponieważ szybciej w nich następuje zrównoważenie czasu pracy, gdy pracownik wykonuje pracę w różnej ilości godzin w poszczególnych dniach. Dla pracodawcy dogodniejsze są długie okresy rozliczeniowe, w ramach których elastycznie może on zorganizować pracę, tak aby nie przekroczyć limitów godzin i uniknąć zapłaty za godziny nadliczbowe.
Odpoczynek od pracy
Z wymiarem czasu pracy nieodłącznie związana jest problematyka dobowego oraz tygodniowego odpoczynku od pracy. Zgodnie z art. 97 ust. 1 i 2 u.dz.l. pracownikowi podmiotu leczniczego przysługuje w każdej dobie prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku, zaś w każdym tygodniu pracownik ma prawo do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku obejmującego co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego. Określony w przywołanych przepisach czas odpoczynku dotyczy wyłącznie pracowników świadczących pracę na podstawie umowy o pracę w jednym podmiocie leczniczym. Pracodawca nie ma możliwości sprawdzenia, jak pracownik wykorzystuje czas wolny od pracy. Bardzo często w czasie wolnym lekarz wykonuje pracę w innym podmiocie leczniczym, a pracodawca nie ma ani obowiązku, ani nawet możliwości ewidencjonowania czasu pracy lekarza w innych zakładach pracy. Ponadto przepis art. 97 u.dz.l. nie znajduje zastosowania w stosunku do lekarzy tzw. kontraktowanych – zatrudnionych w podmiotach leczniczych na podstawie umów cywilnoprawnych. Wspominana na wstępie konfiguracja zatrudniania przez podmioty lecznicze lekarzy na umowy o pracę i zawieranie kontraktów na udzielanie świadczeń medycznych w miejsce tzw. dyżurów z pracownikami szpitali lub innymi podmiotami leczniczymi, w których ci sami lekarze pracują, prowadzi do obejścia przepisów zapewniających prawo do odpoczynku lekarza. W wyniku takiego rozplanowania pracy lekarz rozpoczynający pracę o godz. 7.25 po 7 godz. 35 min pracy, tj. o godz. 15.00 rozpoczyna dyżur z kontraktu (zawartej umowy cywilnoprawnej, jest to dyżur w potocznym rozumieniu, a nie dyżur medyczny zdefiniowany w ustawie o działalności leczniczej) trwający 16 godz. 25 min, po czym o godz. 7.25 kończy dyżur kontraktowy i zaczyna ponownie pracę z umowy o pracę. W ten sposób dochodzi do obejścia przepisów o zapewnieniu 11‑godzinnego odpoczynku dobowego, bezpośrednio po dyżurze medycznym. Lekarz jest ponad 30 godzin w pracy, co jest teoretycznie zgodne z przepisami, ponieważ czas pełnienia dyżuru na kontrakcie nie jest wliczany do czasu pracy. (Zupełnie odmiennie wygląda sytuacja lekarza zatrudnionego na umowę o pracę, ponieważ czas dyżuru medycznego wlicza się do czasu pracy – art. 95 ust. 3 u.dz.l.). Taka praktyka wynika z trudności, jakie napotykają placówki medyczne z zaplanowaniem czasu pracy po zejściu z dyżuru. W przedstawionej sytuacji lekarz po zejściu z dyżuru o 7.25 powinien skorzystać z 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku, co powodowałoby brak możliwości wykonywania pracy w „normalnych” godzinach pracy lekarza.
Wymiar dyżuru medycznego
Ustawodawca sytuację prawną lekarza pełniącego dyżur komplikuje jeszcze bardziej, z uwagi na to, że w przepisach brak jest określenia dopuszczalnego dobowego wymiaru dyżuru medycznego. I tu rozbieżności są bardzo duże. Jedni uważają, że dyżur medyczny może trwać 24 godziny, a inni optują za wyznaczeniem jego granic czasowych biorąc pod uwagę dobowy odpoczynek i normalne godziny pracy lekarza. Skoro ustawodawca przy przepisach o dyżurze medycznym nie wyłączył stosowania przepisów dotyczących dobowego odpoczynku słuszne wydaje się ich stosowanie. Wówczas dyżur medyczny może wynosić jedynie 5 godzin i 25 min, dlaczego? Otóż wyjaśnienie jest proste: 11‑godzinny dobowy odpoczynek ma przypadać w każdej dobie, skoro doba stanowi 24 kolejno po sobie następujące godziny to wolne od pracy 11 godzin powinny być uwzględnione w tych 24 godzinach. Do rozliczenia pozostaje zatem 13 godzin, z których 7.35 to podstawowa norma czasu pracy lekarza, wówczas na rozpisanie dyżuru pozostaje 5 godzin i 25 minut. Wniosek jest taki, że lekarz w jednej dobie pełniąc dyżur medyczny, w zależności od interpretacji, może pracować 24 godziny lub 13 godzin. Zwolennicy poglądu o 24‑godzinnym dyżurze uważają, że przepis o dyżurze medycznym ma na celu zapewnienie całodobowej opieki medycznej, dlatego też jego wymiar zmniejszony o czas odpoczynku w danej dobie jest niewystarczający. Odpoczynek według tej wykładni udzielany jest bezpośrednio po zakończeniu 24‑godzinnego dyżuru. Takie stanowisko zajął Główny Inspektorat Pracy w piśmie z dnia 27.11.2007 r. argumentując możliwość udzielenia odpoczynku po zakończeniu 24‑godzinnego dyżuru tym, że przepis art. 97 ust. 2 u.dz.l. (w brzmieniu jak komentowany przez GIP art. 32jb ust. 1 ustawy o zoz) nie powtarza regulacji zawartej w art. 1515§ 2 KP, zgodnie z którą czas pełnienia dyżuru nie może naruszać prawa pracownika do dobowego i tygodniowego odpoczynku. Zdaniem GIP przepis z ustawy o działalności leczniczej, jako przepis szczególny, modyfikuje sposób udzielania odpoczynku przewidziany w KP i jako regulacja szczególna wyłącza w tym zakresie zasady kodeksowe. Zgodnie z interpretacją przyjętą przez GIP: „nie ma przeszkód prawnych, aby odpoczynek dobowy udzielany był po zakończeniu dyżuru medycznego (…)”. Czy rzeczywiście nie ma przeszkód prawnych? Niewątpliwie bardziej korzystna dla podmiotów leczniczych jest interpretacja dokonana przez GIP, jednak wobec braku wskazanych w art. 97 ust. 1 u.dz.l. wyjątków od zasady 11‑godzinnego odpoczynku prawidłowe powinno być udzielenie odpoczynku dobowego w tej samej dobie pracowniczej, w której odbywa się praca i dyżur medyczny.
Wątpliwości interpretacyjnych nie ma przy tygodniowym wymiarze odpoczynku (zasada 35 godz. nieprzerwanego odpoczynku), tu ustawodawca wprost (art. 97 ust. 4 u.dz.l.) wprowadza wyjątkowo możliwość 24 godz. nieprzerwanego odpoczynku dla lekarzy pełniących dyżur medyczny w przypadku uzasadnionym organizacją pracy. Rozliczenie takiego odpoczynku musi nastąpić w okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż 14 dni. Oznacza to, że pracodawca może nie udzielić odpoczynku tygodniowego w pierwszym z dwóch tygodni, pod warunkiem zapewnienia czasu wolnego (w wymiarze zaległych 24 godz. i 35 godz. z drugiego tyg.) do końca 14‑dniowego okresu rozliczeniowego. Należy zauważyć, że jeżeli odpoczynek przypada w dniu wolnym od pracy nie należy się już dodatkowy dzień wolny.
Klauzula opt‑out
Podkreślenia wymaga fakt, że praca w ramach pełnienia dyżuru medycznego może być planowana w takim zakresie, w jakim nie będzie przekraczać przeciętnie 48 godz. na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym (art. 95 ust. 4 u.dz.l.). Praca ponad te normy (art. 96 u.dz.l.) zależeć będzie od uzyskania przez pracodawcę dobrowolnej, wyrażonej na piśmie zgody pracownika (klauzula opt‑out). Podpisanie przez lekarza klauzuli opt‑out w żadnym wypadku nie wyłącza stosowania przepisów dot. dobowego i tygodniowego odpoczynku. Pracodawca ma zatem obowiązek udzielenia nieprzerwanego dobowego odpoczynku w wymiarze 11 godz. i tygodniowego odpoczynku w wymiarze 35 godz.także pracownikom dyżurującym, którzy złożyli oświadczenie o wyrażeniu zgody na pracę w wymiarze zwiększonej liczby godzin. Biorąc pod uwagę czas obowiązkowego odpoczynku można wyliczyć, że praca lekarza mającego podpisaną klauzulę opt‑out nie może przekraczać przeciętnie 78 godz. na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym.
Marlena Woś
radca prawny LIL